Hram Vaznesenja Gospodnjeg u Čačku
(Bogorodica Gradačka–Nemanjića zadužbina)
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, nekada poznata i kao manastir Bogorodice Gradačke, jedan je od najistaknutijih i najprepoznatljivijih simbola grada Čačka. Istorija hrama i grada uzajamno je čvrsto povezana i isprepletana. Od samog nastanka dele zajedničku sudbinu i neraskidivo su upućeni jedno na drugo. Međutim, Čačanska crkva nije imala samo lokalni značaj, već je igrala važnu ulogu i na širem planu, u istoriji Srpske crkve uopšte.
Povest drevne crkve u Čačku, kako se smatra, seže duboko u rano Nemanjićko doba na kraj 12. veka, u vreme Nemanjinog brata Stracimira. On je bio oblasni vladar krajeva oko Morave, i kao istaknuta ličnost , sagradio je manastir kao svoju zadužbinu na obali Zapadne Morave u periodu od 1186. do 1190. godine, posvetivši ga Presvetoj Bogorodici. Verovatno zbog postojanja malog utvrđenog grada naselja, Gradca, i sama crkva postaje poznata kao Bogorodica Gradačka. Postoji mogućnost da je crkva sagrađena na temeljima mnogo starije ranohrišćanske bazilike, kao što je i sam Gradac, tj. sadašnji Čačak, izgrađen na mestu naselja čiji ostaci datiraju još u rimsko doba.
Još od samog nastanka manastir Bogorodice Gradačke zauzimao je visoko mesto u hijerarhiji Srpske Pravoslavne Crkve. Kao zadužbina ktitora iz vladarske kuće, uživao je ugled „kraljevskog manastira“. Prema Studeničkom tipiku Svetog Save iguman manastira Bogorodice Gradačke zauzimao je drugo mesto (odmah posle igumana Đurđevih Stupova) od ukupno sedam igumana najznačajnijih srpskih manastira koji su učestvovali u izboru Studeničkog igumana. U Žičkoj povelji kralja Stefana Prvovenčanog (ispisanoj na zidu Žičkog zvonika u 14.veku) manastir Bogorodice Gradačke izjednačen je po rangu sa kraljevskim manastirima: Studenicom, Đurđevim Stupovima i Hilandarom. A u Svetostefanskoj hrisovulji kralja Milutina iguman Bogorodice Gradačke Jefrem pominje se na šestom mestu od četrnaest igumana koji su učestvovali u izboru srpskog arhipeiskopa. O značaju i ugledu manastira u Gradcu posredno je svedočio i podatak o postojanju dve kule zvonika, koje su nemanjićkoj državi 12.veka imali uglavnom hramovi vladarskih zadužbina.
U kovitlacima, prevratima i burama srpske istorije teško je bilo očekivati da neki značajniji istorijski, kulturni i verski spomenik ostane sasvim očuvan i netaknut. Mnogi su teško postradali i drastično izmenili prvobitno stanje, a neki su, nažalost, i sasvim devastirani i izgubljeni. Slična sudbina snašla je i crkvu Bogorodice Gradačke kojoj su više puta tokom istorije menjani ne samo arhitektonsko ustrojstvo i spoljašnji izgled, već i sam verski predznak, tj. religijska pripadnost.
Prva ozbiljnija promena zbila se već između 1319. i 1321. godine za vreme kralja Milutina i arhiepiskopa Nikodima, kada je izvršena reorganizacija Srpske crkve. Tada je manastir Bogorodice Gradačke izgubio status kraljevskog manastira i postao je sedište Gradačke mitropolije, a sama crkva je temeljno obnovljena. U vreme kneza Lazara Bogorodica Gradačka je opet rekonstruisana, o čemu svedoče i arhitektonski ukrasi koji stilski pripadaju tom periodu. Ne zna se kad je tačno episkopija uzdignuta na rang mitropolije, ali se svakako to dogodilo pre 1454. jer iz tog vremena imamo natpis na zvonima koja je hramu darivao gradački mitropolit Nikifor, a koja su pronađena 1875.godine prilikom iskopavanja za temelje Sreskog načalstva.
Crkva Bogorodice Gradačke, a i sam grad, su u nemirnim vremenima i ratnim sukobima posle Kosovskog boja puno postradali, čak je i ime naselja promenjeno, pa se od 1408. u istorijskim dokumentima prvi put pominje naziv Čačak. Po padu Srpske despotovine 1459. godine pod tursku vlast i crkva u Čačku je podelila sudbinu srpske države i naroda, i teško je ugrožena i razrušena. Bila je u teškom i žalosnom stanju kada je u 16. veku pretvorena u džamiju. Ipak je izvesno da je i tad uživala znatan ugled jer je novonastala džamija imenovana kao carska, fethija(pobednička, osvajačka) džamija. Prve prerade porušene crkve u džamiju izvršio je Hajrudin emin pre 1560. godine, da bi deceniju kasnije poslove na njoj dovršio smederevski sandžakbeg Turali–beg, po uzoru na Karađoz–begovu džamiju u Mostaru i Ali–begovu džamiju u Sarajevu. Obim radova je bio tako zamašan i temeljan da su prvobitni izgled i struktura hrišćanskog hrama skoro u potpunosti preoblikovani. Od stare crkve ostali su zidovi naosa i trodelne oltarske apside, dok je sve ostalo gotovo u potpunosti transformisano i prilagođeno potrabama funkcionisanja jedne džamije. Najveća promena zahvatila je pripratu koja je sasvim srušena i zamenjena tremom, i kupolu koja je proširena i oslonjena neposredno na zidove, a čije islamsko ishodište i danas vidimo u izgledu prelomljenih(saracenskih) lukova trompi pod kupolom. Celokupno preoblikovanje crkve u džamiju arhitektonski posmatrano izvedeno je prilično uspešno, tako da će, uz izvesne prekide, i zadržati taj oblik, a uglavnom i namenu, sve do 19.veka.
Tokom brojnih sukoba i ratova između Habzburškog i Osmanskog carstva u 17. i 18. veku čitava srpska zemlja i srpsko stanovištva strahovito su postradali. Sam grad Čačak je više puta pustošen i paljen, pa je izvesno da je slična kob zadesila i džamiju, nekadašnju crkvu Bogorodice Gradačke. Srbi su pretežno ratovali na strani Habzburgovaca, pa su i njihove ratne uspehe koristili u svoju korist. Tako je posle Austrijsko–Turskog rata (1716–1718.) džamija pretvorena opet u crkvu, a valjevski episkop Dositej Nikolić je osvetio obnovljeni hram Uspenja Bogorodice. Ratna sreća nije dugo potrajala pa je posle novog rata (1736–1739.) čačanski kraj potpao pod Osmanlije, a sa crkva opet pretvorena u džamiju.
Tokom Prvog srpskog ustanka Čačak je bio pod topovskom paljbom, pa je i džamija nastradala. Posle oslobođenja 1805. godine džamija je iznova pretvorena u crkvu, ali samo na kratko jer je posle propasti ustanka 1813. godine opet pala u turske ruke i postala džamija. Drugi srpski ustanak i kratko bekstvo Turaka iz Čačka nisu previše uticali na sudbinu džamije. Srbi su čak sagradili sebi novu crkvu sv. Đorđa, zadužbinu Jovana Obrenovića, koja će postati sedište Užičke eparhije koja je preseljena 1831. godine u Čačak. Posle dobijanja autonomije 1830. godine muslimansko stanovništvo se odselilo, i džamija je zapustela. A u srpskoj pravoslavnoj javnosti se javila potreba za jednim reprezentativnim crkvenim zdanjem. To je iskoristio aktivni vladika Nikifor Maksimović da sa džamije ukloni islamska obeležja i vrati je u crkvenu bogoslužbenu upotrebu. Obnova je počela 1834. godine uz podršku Miloša i Jovana Obrenovića, dok je osvećenje obnovljene crkve izvršio episkop Nikifor iste godine, i po želji kneza Miloša, posvetio je Vaznesenju Gospodnjem. Ikonostas je uradio Živko Pavlović iz Požarevca između 1841. i 1846. godine, dok je vladičanski konak podignut 1837. Nažalost, građevinski radovi nisu najbolje odrađeni, crkva je bila u lošem stanju pa je kasnije moralo da usledi još popravki. 1853. godine kube i oltar su pokriveni bakrom, a 1856–58. godine dozidana su dva zvonika na zapadnoj strani trudom majstora Nauma Jankovića i Beograda. 1882. godine, podrškom Ferdinanda Krena, crkva je prepokrivena bakarnim krovom, da bi nešto kasnije bila i temeljno rekonstruisana(1895–96.). Tada su nažalost uništeni i poslednji ostaci starog živopisa i mozaika, ali su i delimično oslikani zidovi crkve, što su radili Nastas Tomić i Đorđe Berbović.
Tokom Prvog svetskog rata crkva je teško oštećena a njena riznica opljačkana, pa je po završetku rata istu trebalo obnoviti. Pripreme za obnovu su trajale od 1920–1924. godine, da bi zatim posao bio poveren arhitekti Petru Popoviću. Odlučeno je da se crkvi vrati stari srednjovekovni izgled, što je koliko se moglo i učinjeno. Tada su odstranjeni mnogi barokni elementi i detalji, ali je kupola sa islamskim detaljima ostala. I za vreme Drugog svetskog rata crkva je postradala i poharana, a za vreme komunističke strahovlade malo se moglo učiniti na obnovi. Štaviše, crkva je ometana na sve načine da razvije svoju punu delatnost. Tako je i jedina obnova Bogorodice Gradačke bila 1961. godine kada je postavljen novi malter na hram.
Pozitivne promene u raspoloženju države i javnosti prema veri i crkvi krajem osamdesetih omogućile su kvalitetnije i temeljnije radove na obnovi, ali i na istorijsko–arheološkom istraživanju crkve Bogorodice Gradačke. Tako su krajem osamdesetih izvršena opsežna arheološka ispitivanja oko i na hramu, a 1992.godine je ponovo postavljen novi malter preko hrama, osim na oltarskom delu, gde je ostala originalna srednjovekovna arhitektonska struktura tri apside. Novi građevinski radovi na obnovi crkve preduzeti su 2010. godine.
Hram Vaznesenja Gospodnjeg, nekada Bogorodice Gradačke, nije samo dragoceni kulturno–istorijski spomenik i velika svetinja za Pravoslavne hrišćane, već je i sam riznica u kojoj je bilo, ili je i dalje, pohranjeno mnoštvo relikvija i crkvenih dragocenosti. Nažalost, nesrećnim sticajem istorijskih okolnosti veliki deo je netragom nestao ili je uništen, ali blagodareći staranju Božijem, još je preostao određeni broj dragocenih crkvenih predmeta. Pored već pomenutog ikonostasa, mogu se pomenuti i dva zvona iz 1454. godine, otkopana 1875. godine prilikom kopanja temelja za zgradu načalstva, a danas su u stalnoj postavci Narodnog muzeja u Čačku. Posebnu vrednost predstavljaju stare rukopisne knjige. Najstarije je poznato kao Čačansko četvorojevanđelje, a pisao ga je Pop Vuk iz Nikolj Pazara 1554. trudom i usrđem popa Mija iz Samaila. Drugo je poznato kao Trojičko četvorojevanđelje, jer je napisano u manastiru Trijice Pljevaljske između 1581. i 1592. godine. Veliku vrednost ima i ikona Bogorodice Odigitrije(Putevoditeljice) iz 16.veka, rad nepoznatog majstora. Sačuvano je i nekoliko antiminsa, crkvenih sasuda, krstova, kandila, pečata, iz 19.veka.
Može se zaključiti da je čačanska crkva Bogorodice Gradačke oduvek predstavljala stožer okupljanja pravoslavnih vernika ovoga kraja, centar gradskog bogoslužbenog života i izvor nadahnuća i duhovnog okrepljenja u smutnim i kriznim vremenima, koja su nas inače retko zaobilazila. Tu svoju misiju okupljanja Pravoslavnih u zajednicu Bogočovečanskog Tela Hristovog, i prosvetljavanja sveta zracima Svetoga Duha, hram Vaznesenja Gospodnjeg u Čačku i danas se trudi da izvrši, a trudiće se ubuduće još i više, uz Božiji blagoslov, i pomoć i saradnju svih vernika.
Hram Vaznesenja Gospodnjeg u Čačku
